Rok 2021 został w Polsce ogłoszony rokiem Stanisława Lema z powodu przypadającej setnej rocznicy jego urodzin. Jest to dobra okazja do pewnych podsumowań. Artykuł jest próbą zarysowania niektórych aspektów filozoficznych występujących w prozie fantastycznonaukowej Lema. Przede wszystkim problematyka epistemologiczna odnajduje w twórczości autoraNiezwyciężonego swoje interesujące rozwinięcie. Ujęcie tematyki międzycywilizacyjnego kontaktu w takich książkach jak Eden czy Solaris uznawane jest za oryginalny wkład Lema w ideowy dorobek światowej literatury science fiction. Z kolei problematyka ontologiczna łączy się u Lema ze specyficznie pojmowaną (...) „filozofią przypadku”, której genealogii można poszukiwać w meandrach życiorysu pisarza. Świat w jego powieściach (Śledztwo, Katar) działa według zasad indeterminizmu, które odnajdują swoje potwierdzenie we współczesnych koncepcjach filozoficznych i socjologicznych. (shrink)

Literatura fantastycznonaukowa od dziesięcioleci kreśli wizje życia rozumnego na innych planetach. Rodzą się oczywiste pytania: czy możliwe jest porozumienie z intelektem rozwiniętym w skrajnie różnym od ludzkiego środowisku, wyposażonym być może w odmienną percepcję, odmienne sposoby odbioru rzeczywistości. Najciekawszą realizacją tematu wydaje się powieść Stanisława Lema „Solaris”, w której ludzkość próbuje komunikować się z gigantycznym oceanem plazmy, a więc istotą skrajnie od ludzkości różną. Inny problem sygnalizują bracia Strugaccy w książce „Piknik na skraju drogi” – tytuł jest metaforą opisującą różnicę (...) potencjałów kulturowych między obcą cywilizacją a homo sapiens. Inne intrygujące pytanie – jakie konsekwencje metafizyczno-teologiczne niesie ze sobą kontakt z obcymi cywilizacjami; pojawia się problem „protezowania metafizyki” w literaturze fantastycznej. (shrink)

Artykuł jest próbą nakreślenia różnych sposobów konstruowania światów w wybranych utworach literackich i filmowych. Roger Caillois i – nieco później – Stanisław Lem dokonali dość szczegółowego rozróżnienia metod kreowania literackich światów, ze względu na ich gatunkowe zróżnicowanie. Inaczej konstruowane są zasady rządzące rzeczywistością w utworach kryminalnych, inaczej w literaturze grozy, inaczej w science fiction. Owe „strategie ontologiczne” mogą być podyktowane również innego rodzaju – niż zróżnicowanie gatunkowe – przyczynami.

Artykuł koncentruje się na wizjach sztucznej inteligencji nakreślonych przez dwóch wybitnych dwudziestowiecznych pisarzy: Philipa K. Dicka i Stanisława Lema. Obaj – przy wszystkich dzielących ich różnicach w temperamencie twórczym, pisarskiej metodzie, w sposobach obrazowania świata – mieli wspólne przekonanie: technologią, która zdefiniuje i uformuje XXI stulecie, będzie sztuczna inteligencja. Ich wizje – w kontekście widocznej obecnie, coraz mocniej zaznaczającej się ingerencji algorytmów SI (na razie słabej SI, nieświadomej własnego istnienia) w ludzkie życie – nabierają niepokojącej aktualności, a także wydają się (...) niezwykle interesujące z punktu widzenia filozofii, etyki. Oczywiście teksty obu pisarzy nie roszczą sobie prawa do znamion naukowości (choć, przynajmniej częściowo, były oparte na dostępnej im wiedzy o naukowym charakterze), tym niemniej są bardzo ciekawym punktem widzenia. Warto też zwrócić uwagę na aspekt antropologiczny i alegoryczny utworów Lema i Dicka – sztuczne inteligencje stanowią tu rodzaj antropologicznego lustra, w którym odbija się, nieco może zniekształcony, obraz gatunku Homo sapiens. A może jest odwrotnie? Może to ludzie stanowią zwierciadło, w którym odbijają się sztuczne inteligencje – powielając i zwielokrotniając nasze wady i zalety? (shrink)